İstanbul Boğazı'nın Anadolu yakasında, Beylerbeyi ile Vaniköy arasında yer alan Çengelköy, asırlık çınarları, tarihi yalıları ve sıcak mahalle atmosferiyle Boğaz'ın geleneksel yaşantısını korumayı başarmış nadir semtlerden biridir. Üsküdar ilçesine bağlı olan semt, tarihi boyunca önemli bir yerleşim ve üretim merkezi olmuştur.
⚓ Semtin Adının Kökeni
Çengelköy adının kökeni hakkında birden fazla rivayet bulunmaktadır:
1. Gemi Çengeli (Çıpa) Rivayeti: En yaygın kabul gören rivayete göre, Fatih Sultan Mehmed İstanbul'u fethederken semt sahillerinde karaya vurmuş veya Bizans'tan kalma gemi çengelleri (çıpalar) görmüş, bu nedenle bölgeye önceleri "Gemi Çengeli" veya "Çengelli Köy" adı verilmiş, zamanla bu isim "Çengelköy" olarak kalmıştır. Semtte bir dönem gemi çapalarının imal edildiği de düşünülmektedir.
2. Kaptan-ı Derya Rivayeti: Diğer bir rivayet ise, Osmanlı Kaptan-ı Deryalarından olan ve burada yaşadığı bilinen Çengeloğlu Tahir Paşa'nın isminden geldiğidir.
3. Bizans Dönemi: Semtin Bizans dönemindeki bilinen ilk adı "Protos Diskos" (Birinci Koy) ya da İmparator II. Justin'in karısı Sophia için yaptırdığı saraydan dolayı "Sophianae" olarak anıldığı da tarihi kaynaklarda geçmektedir.
🏡 Tarihi Gelişim
· Bizans Dönemi: Çengelköy, Bizans döneminde liman ve dini merkez niteliğinde bir yerleşim yeriydi. İmparatorluk sarayları ve set bahçeleriyle dikkat çekiyordu.
· Osmanlı Dönemi ve Altın Çağı:
o 15. ve 16. Yüzyıllar: Osmanlı döneminde sultanların ilgi odağı olmuş, Kanuni Sultan Süleyman bugünkü Kuleli Askeri Lisesi'nin olduğu çevrede Cihannüma Kasrı'nı yaptırmıştır. IV. Mehmed de semtin ormanlarını av sahası olarak kullanmıştır.
o 17. Yüzyıl: Bu dönemde Çengelköy, Evliya Çelebi'nin de bahsettiği gibi, Üsküdar'dan sonra İstanbul kıyılarının en büyük kasabasıydı. Nüfusun büyük çoğunluğunu Rumlar oluşturuyor, zengin Rum aileler kıyı şeridinde yalılarında ikamet ediyordu.
o Üretim Merkezi: Semt, sadece sayfiye (yazlık) yeri değil, aynı zamanda salatalığı (Çengelköy hıyarı), kirazı ve ayvası ile ünlü bir bostan ve meyve üretim merkeziydi. Ürünler, Pazar kayığı iskelesi aracılığıyla şehre gönderilirdi.
o 18. ve 19. Yüzyıllar: Lale Devri'nde büyük bir gelişim gösteren Çengelköy, ilerleyen dönemlerde de üst düzey devlet erkanının ve yabancı ailelerin tercih ettiği bir yer olmuştur. Bu dönemde birçok önemli yalı (örneğin Sadullah Paşa Yalısı, Abdullah Ağa Yalısı) inşa edilmiştir.
🌳 Semtin Simgeleri
· Tarihi Çınaraltı: Semtin en ikonik ve popüler noktasıdır. Sahilde bulunan, İbrahim Hakkı Konyalı'nın iddialarına göre bin yıllık olduğu söylenen devasa çınar ağacının altındaki çay bahçesi, semtin geleneksel sosyal yaşamının merkezidir.
· Kuleli Askeri Lisesi: Boğaz'dan bakıldığında en dikkat çekici yapılardan biri olan görkemli binası, Bizans döneminde "Kuleli Bahçe" olarak bilinen bir koruluk alanın yerine, 19. yüzyılda kışla olarak inşa edilmiştir.
· Dini Yapılar: Semtte, tarihi Aya Yorgi Rum Kilisesi (bugün pek kullanılmayan) gibi, geçmişteki kültürel çeşitliliğin izlerini taşıyan yapılar bulunmaktadır.